نتیجه تمجید: اعتمادبه‌نفس یا وابستگی
مقدمه
تمجید یکی از ابزارهای اساسی در فرایند آموزش‌وپرورش است که می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد. بااین‌حال، باید توجه داشت که تمجید از دانش‌آموزان می‌تواند به اشکال مختلفی صورت پذیرد و تأثیرات متفاوتی داشته باشد. در این یادداشت، ضمن بررسی خطرات و مهارت‌های تمجید، به توضیح فرایند و نحوه استفاده از تمجید سازنده در محیط آموزشی خواهیم پرداخت.
رهیافتی نوین به تمجید: از تخدیر به خودرهبری
تمجیدهایی که بر اساس ارزیابی هستند، مخرب و تمجیدهایی که بر اساس قدردانی هستند، سازنده‌اند. تمجیدهایی که قضاوت می‌کنند، مانند “تو بچه خوبی هستی، کاری که داری می‌کنی بی‌نظیر است”، مفید نیستند، بلکه ممکن است اضطراب ایجاد کرده و وابستگی به وجود آورند. این نوع تمجیدها موجب می‌شوند که فرد به اعتمادبه‌نفس، خودرهبری و خویشتن‌داری هدایت نشود. برای دستیابی به این ویژگی‌ها، لازم است فرد از قضاوت‌های خارجی رها شود و به انگیزه و ارزیابی درونی خود متکی باشد. تمجیدهای قضاوتی مانند مواد مخدر عمل می‌کنند؛ ممکن است در لحظه به شخص شادی ببخشند، اما به‌تدریج وابستگی ایجاد کرده و فرد را به دیگران برای تأیید خود وابسته می‌کنند. او برای تثبیت ارزش خود و کاهش احساس نیاز به تأیید، به دیگران متکی می‌شود.
فرایند تمجید توصیفی و سازنده
تمجید دو بخش دارد:
۱. آنچه ما به دانش‌آموز می‌گوییم.
۲. آنچه او به خود می‌گوید.
گفتار ما باید مشخص کند که کدام یک از تلاش‌ها، کمک‌ها، کارها و موفقیت‌های دانش‌آموز مورد رضایت ماست. به‌این‌ترتیب، دانش‌آموز درباره خود نتیجه‌گیری خواهد کرد. اگر اظهارنظرهای ما رویدادها و احساس‌ها را به طور واقع‌بینانه و همراه با قدردانی توصیف کند، نتایج به‌دست‌آمده توسط دانش‌آموز مثبت و سازنده خواهند بود. به‌عبارت‌دیگر، در تمجید از اعمال مشخص فرد قدردانی کنید و از ارزیابی صفات و منش او خودداری کنید. مثال:
معلم: علی! سیب از کدام خانواده است؟
علی: … (نمی‌تواند پاسخ دهد.)
معلم به مهدی: تو بگو.
مهدی: از خانواده میوه‌هاست.
معلم: آفرین پسر خوب، آفرین.
نتیجه: “علی چون نمی‌داند، پسر بدی است! “
معلم می‌توانست پاسخی را که علی نمی‌دانست، خودش بگوید یا پاسخ مهدی را تأیید کند. مثلاً بگوید: “بله، سیب از خانواده میوه‌هاست.” نیازی نبود به ارزیابی شخصیت علی بپردازد؛ بنابراین، از تمجیدهایی که به صفات و منش دانش‌آموز نسبت داده می‌شود، اجتناب کنید.
ناهید، دانش‌آموز دوازده‌ساله، به معلم کمک کرد کتاب‌های کتابخانه کلاسشان را سر جای خود بگذارد. خانم معلم از تمجید شخصی خود پرهیز کرد و به‌جای آن، کار انجام شده را توصیف کرد: “حالا همه کتاب‌ها منظم شد. بچه‌ها می‌توانند هر کتابی را بخواهند، به‌راحتی پیدا کنند. کار سختی بود، اما تو انجام دادی. ممنونم.”
گفتار خانم معلم که بر قدردانی و شناخت مبتنی بود، به ناهید فرصت داد تا نتیجه‌گیری کند: “خانم معلم کاری را که من انجام دادم دوست دارد. من کار را خوب انجام می‌دهم.”
تمجید یا تحقیر؟
تمجید از رفتاری که به ارزیابی می‌پردازد، مطلوب نیست. تمجید ارزیابی‌کننده ممکن است این مفهوم را منتقل کند که ما از رفتار “خوب” تو متعجبیم، چون انتظار داشتیم بدرفتاری کنی. این نوع تمجید باعث می‌شود که رتبه و مقام فرد به‌صورت ناعادلانه بالا برود یا افراد دوپایه را سر جای خود بنشاند. تمجیدکننده به یک ارزیاب تبدیل می‌شود و در مسند قضاوت می‌نشیند. معلم جوانی ایده‌های خود را با همکاری همکار باتجربه‌تر در میان گذاشت و در جواب جملۀ تحقیرآمیزی شنید: “عجب افکار نغزی خانم جوان! ” این تمجید به طور آشکار به خانم جوان اعلام کرد که جایگاه او بسیار پایین است.
قدردانی بدون قضاوت: انگیزۀ بی‌پایان برای رشد
تمجید ارزیابی‌کننده غالباً تهدیدآمیز است. این نوع تمجید مولد ناراحتی و ترس است، نه شادی. تمجید قضاوت‌کننده کودکان را زیر فشار قرار می‌دهد و غالباً آنان را به تقلید می‌اندازد و باعث می‌شود حالت دفاعی و طفره‌رفتن پیدا کنند و حتی احساس کنند که هدف از این نوع تمجید تغییردادن آنان است.
کیان، دانش‌آموز دوازده‌ساله، توپ بسکتبال را با دقت داخل سبد انداخت. آقا معلم به او گفت: “تو خیلی ماهری، سبد را کاملاً می‌بینی، تو یک بازیکن حرف‌های هستی.” کیان از زمین‌بازی خارج شد و معلم در حیرت فرورفت. هدف او تشویق کیان بود، اما ظاهراً باعث ناامیدی او شده بود. معلم از خود پرسید: “آخر چرا؟” کیان پس از شنیدن تمجید معلم فکر کرد: “این آقا معلم انتظار دارد همه پرتاب‌های من داخل سبد باشند، اما من که حرف‌های نیستم. این هم اتفاقی بود. اگر دفعه بعد پرتاب کنم، شاید حتی به تخته بسکتبال هم نخورد، حالا چه برسد به داخل سبد! بهتر است همین حالا که گل کاشته‌ام، بازی را ترک کنم.”
نتیجه‌گیری و نتیجه‌گیری
تمجید سازنده، تلاش‌ها و نتایج دانش‌آموز را توصیف کرده و احساسات ما را نسبت به این اعمال و تلاش‌ها شرح می‌دهد. تمجید سازنده نشان می‌دهد که معلم از احساسات دانش‌آموز آگاه است، چون عملکرد او را توصیف می‌کند. قاعدۀ اصلی تمجید این است: “بدون آنکه ارزیابی کنید، به توصیف بپردازید و گزارش بدهید. قضاوت نکنید، بگذارید خود دانش‌آموز خودش را ارزیابی کند.” تمجید توصیفی به زبان ساده، دانش‌آموز را برمی‌انگیزد تا فکر کند و نتیجه‌گیری کند. آثار باقی‌مانده این نوع تمجید، به‌طورقطع استنتاج‌هایی را در ذهن هر دانش‌آموز ایجاد می‌کند که او را با صحت عملش مواجه می‌سازد. تمجید توصیفی به طور ثابت در حافظه دانش‌آموز باقی می‌ماند و سبب می‌شود او برای خود ارزش بیشتری قائل شود و کیفیت خودانگاره‌اش بهبود یابد.
پانوشت‌ها
1. Praise
2. Evaluative praise
3. Appreciative praise
4. Judgmental praise
