تصویرهای پنهان
یادگیری در انسان به روش‌های متفاوتی انجام می‌پذیرد که یکی از این روش‌ها، مشاهدۀ تصویر است. تصویر به‌عنوان یک ابزار آموزشی پوینده و بیانی، جزو ویژگی‌های ساختاری کتاب درسی و عامل مهمی در یادگیری دانش‌آموزان محسوب می‌شود. بر همین اساس، در تنظیم محتوای کتاب‌های علوم‌تجربی دوره اول متوسطه سعی شده است تا در هر سه‌پایه تحصیلی از الگوی واحدی استفاده شود، هرچند به‌تناسب هر پایه، در بعضی موارد تفاوت‌هایی وجود دارد.
در این راستا، استفاده از تصویر عنوانی، نقطۀ شروع این الگوی واحد و کلی است. به‌طورکلی، در آغاز هر درس یا فصل از کتاب‌های علوم‌تجربی، تعداد ۴۵ تصویر آورده شده است. با درنظرگرفتن حجم ۴۵۲ صفحه‌ای مجموع کتاب‌های علوم‌تجربی پایه‌های هفتم، هشتم و نهم، تصویر تقریباً ۱۰ درصد از حجم و محتوای کتاب‌های درسی علوم‌تجربی را به خود اختصاص داده است. بررسی‌های میدانی نگارنده حاکی از آن است که تعداد قابل‌توجهی از دبیران این دوره تحصیلی از ظرفیت آموزشی این تصویرها استفاده نمی‌کنند و بدون تدریس این صفحات و با عبور از آن‌ها، وارد محتوای اصلی درس می‌شوند. این موضوع مهمی است که قصد داریم به آن بپردازیم.
در کتاب علوم‌تجربی، هر درس با تصویری مرتبط با موضوع آن درس شروع می‌شود که تصویر عنوانی نامیده می‌شود. عنوان هر درس و تصویر عنوانی مرتبط با آن برای فراگیرندگان به منزله پیش‌سازمان‌دهنده و پیش‌خوراکی است که ضمن انگیزه‌بخشی، فضای ذهن آن‌ها را به‌طور مناسبی سازمان می‌دهد تا آماده ورود به موضوع کلی و اصلی درس شوند. همچنین، این تصویرها در بعضی مواقع دانش‌آموزان را به یادگیری و دانستن بیشتر علاقه‌مند می‌کنند و گاهی چالش یا مسئله‌ای طرح می‌کنند تا فضای گفت‌وگو و تعامل در کلاس درس باز شود؛ بنابراین، می‌توان گفت در صفحۀ عنوانی درس که این تصویرها در آن قرار دارند، دانش‌آموزان با استفاده از این تصویر و روش بارش فکری، تاحدامکان به بحث گروهی در مورد موضوع کلیدی درس تشویق می‌شوند و با علاقه و انگیزه بیشتری می‌توانند به مبحث درسی ورود کنند. از سوی دیگر، این تصاویر عنوانی به‌گونه‌ای انتخاب شده‌اند که بخش عمده‌ای از مفاهیمی که در آن مبحث درسی ارائه شده را پوشش می‌دهند. به‌عنوان نمونه به بررسی ویژگی‌های تصویر عنوانی فصل ۱۲ کتاب علوم‌تجربی پایه هفتم با عنوان «سفره سلامت» می‌پردازیم:
1. تصویر نشان‌دهندۀ چند مادۀ غذایی (نان سنگک کنجدی، پنیر، سبزی و گردو) است.
2. تصویر و عنوان با یکدیگر همپوشانی کامل دارند، یعنی نمونۀ واقعی و عینی سفرۀ سلامت در قالب تصویر نشان داده شده است.
3. حوزه و موضوع یادگیری در این تصویر مشخص شده است.
4. ۱۰۰ درصد محتوای درس که دربارۀ انواع مواد مغذی مانند کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها، پروتئین‌ها، ویتامین‌ها، مواد معدنی و آب است، در دل این تصویر پنهان و به‌طور تلویحی بیان شده است.
5. تصویر از زیبایی قابل توجهی برخوردار است و پیام‌های آموزشی مانند خوراکی سالم و مناسب برای مدرسه و عصرانه را به فراگیرنده منتقل می‌کند.
6. تصویر کاملاً از زندگی واقعی و روزمرۀ دانش‌آموزان انتخاب شده و دانش‌آموزان با آن تجربۀ زیسته دارند. بنابراین، می‌توانند در تعامل و گفت‌وگوهای مربوط به آن مشارکت کنند.
روش تدریس تصویر عنوانی
امروزه بسیاری از صاحب‌نظران تربیتی معتقدند آموزش باید در بستر واقعیات زندگی رخ بدهد و این همان چیزی است که آموزش زمینه‌محور (تماتیک) از ما مطالبه می‌کند. در همین راستا، تصویر ورودی هر درس با همین نگاه و نیت ایجاد انگیزه و علاقه در فراگیرندگان انتخاب می‌شود:
1. با توجه به اینکه تمامی تصویرهای عنوانی پیام‌های آموزشی و پرورشی دارند، ابتدا لازم است از دانش‌آموزان خواسته شود چند دقیقه به‌دقت و به‌صورت انفرادی، بدون ورق زدن صفحات درسی که در حال مشاهده تصویر ورودی آن هستند، تصویر را به دقت و فعالانه مشاهده کنند. سپس، طی فعالیت گروهی و خلاقیت خودشان، پیام‌های مستتر در این تصویر را برداشت و در کلاس ارائه کنند. همین فرآیند ساده اجرای رویکرد کاوشگری و به‌کارگیری روش سازمان‌دهی است که پیش‌سازمان‌دهنده‌های متعددی را در ذهن دانش‌آموزان شکل می‌دهد و آن‌ها را به یادگیری پایدار و پیام‌محور می‌رساند.
2. دانش‌آموزان با مشاهدۀ این تصویر درمی‌یابند که حوزه یادگیری این فصل دانش زیست‌شناسی و موضوع آن دربارۀ مواد مغذی موردنیاز بدن است.
3. در گام بعدی، توجه دانش‌آموزان را به‌عنوان درس جلب می‌کنیم و از آن‌ها می‌خواهیم ارتباط بین مفهوم سفرۀ سلامت را با نان، پنیر، سبزی و گردویی که در تصویر می‌بینند بیان کنند. اکثر دانش‌آموزان اشاره خواهند کرد که هر شخصی که کنار این سفره بنشیند و از مواد غذایی آن استفاده کند، همواره سالم و تندرست خواهد بود.
4. همپوشانی کامل عنوان سفرۀ سلامت و تصویر کاملاً مشهود است. عنوان انتزاعی درس هم به شکل بصری نشان داده شده و ارتباط مفاهیم علمی این فصل با کاربردهای آن در زندگی روزمره به تصویر درآمده است.
5. دانش‌آموزان با تصویرهای عنوانی خاطره دارند و می‌توانند تجربۀ زیستۀ خود را ارائه کنند؛ برای مثال، لقمه‌هایی که به‌عنوان تغذیه به مدرسه می‌آورند و نذری‌هایی که در مسجد و مکان‌های مذهبی گرفته‌اند. این ویژگی تصویر عنوانی کمک می‌کند فراگیر احساس مالکیت پیدا کند و در فرآیند یاددهی-یادگیری بیشتر مشارکت کند. مهم‌تر از همه اینکه معلم با شنیدن ایده‌های دانش‌آموزان، متوجه فهم‌های آن‌ها می‌شود و می‌کوشد اصلاحشان کند.
6. دانش‌آموزان با مشاهدۀ دقیق این تصویرها می‌توانند ضمن بررسی عمیق و تجزیه‌وتحلیل تصویر، پیش‌بینی کنند که قرار است در این فصل دربارۀ چه مفاهیم و حقایقی مطلب بیاموزند و کدام فعالیت‌های آموزشی را تجربه کنند. برای مثال، با مشاهدۀ این تصویر بیان می‌کنند که قرار است در این فصل دربارۀ گروه‌های مواد غذایی موردنیاز بدن و انواع خوراکی‌های سالم و ناسالم، نکاتی بیاموزند.
