خیرگزینی با قرآن؛ رشد در دوره دوم ابتدایی

در شماره‌های قبلی با اقتضائات هر دوره رشد و آموزش قرآن در هر دوره آشنا شدیم. دانستیم که «هرگونه برنامه‌ریزی برای هر دوره از دوره‌های رشد باید بر اساس ظرفیت و توان آن دوره باشد» (اخوت، 1394: 35). اما چرا توجه به این موضوع اهمیت دارد؟ «بدیهی است در نظر نداشتن ظرفیت‌ها در هر دوره رشد، موجب انجام کارهای ضروری و نادیده گرفتن کارهای غیرضروری و گاه مضر می‌شود. همچنین در هر دوره از زندگی انسان، توان‌هایی شکوفا می‌شوند که اگر این قابلیت‌ها شکوفا نشود، رشد فرد در دوره‌های بعد دچار اختلال می‌شود» (همان، 35). اما این توان‌ها و قابلیت‌ها چه هستند؟ کودکان در دوره سنی دبستان چه ویژگی‌هایی دارند و به کجا باید برسند؟ آیا برای شکوفایی فرزندان دبستانی‌مان به اندازه کافی با اهداف اصلی دوره دوم رشد آشنا هستیم؟

دوره دوم رشد تقریباً هم‌زمان با دوره ابتدایی است. در این دوره بچه‌ها طفولیت خود را پشت سر می‌گذارند و در فرآیند آغازین بلوغ عقلی قرار می‌گیرند و کم‌کم از وابستگی به استقلال سوق پیدا می‌کنند. این فرآیند به‌صورت تدریجی اتفاق می‌افتد و هر سال ویژگی مشخصی به کودک اضافه می‌شود. این دوره، غایت دوره قبل و مقدمه دوره بعدی است. یعنی در دوره اول رشد، لازم است طفل به دریافت طیبات مادی و معنوی انس گرفته و رزق طیب را در قالب عواطف پدر و مادر و کلام و کلمات طیب از جانب آنها دریافت کرده باشد (اخوت، 1397، فصل سوم) تا بدون دغدغه و خاطری آسوده و حالتی شاد و بانشاط وارد دوره دوم رشد خود شود (اخوت، 1399، 63). بنابراین؛ علاوه بر نشاط و شادی و پاکی فطری که دوره دوم با آن آغاز می‌شود، لازم است در این دوره، کودک به سمت «اختیار» سوق یابد. بنا بر نظر عرف، اختیار به معنای قدرت انجام‌دادن یا ندادن کاری است. درصورتی‌که در فرهنگ قرآن، عمدتاً به معنای «پذیرش خیر» است. در این صورت فرد باید کاری کند که به‌جز خیر، گزینه دیگری را نپذیرد و تنها خیر را انتخاب کند (همان، 64).

«خیرگزینی» به معنای دیدن حالت‌ها و گزینه‌های گوناگون در هر موضوع، انتخاب بهترین و سودمندترین گزینه بر اساس معیار درست و حرکت به سمت گزینه انتخاب‌شده تا رسیدن به منافع آن است. آنچه به فرد معیار درست می‌دهد، قرآن است؛ یعنی آنچه درست‌ترین معیارها را در ذهن شکل می‌دهد، مفاهیم قرآنی است. بنابراین؛ یادگیری قرآن در این سن باهدف ایجاد معیارهای حق در ذهن کودک انجام می‌گیرد. در شماره قبلی به این موضوع پرداخته شد که مواجهه با قرآن در این دوره باید به‌صورت انس با سوره همراه با انتقال پیام باشد تا بیشترین رشد را ایجاد کند. این پیام‌ها همان حقایق و معیارهای حقی هستند که به‌مرور سبب خیرگزین شدن کودک می‌شوند (دژبخش و خدادی، 1402: مقدمه). بنابراین؛ آموزش قرآن در دوره ابتدایی «فهم قرآن» باهدف «خیرگزینی» است.

به‌این‌ترتیب، شناخت بایدها و نبایدها، شناسایی و انتخاب آنچه بهتر و درست‌تر است و دوری از انتخاب‌های نادرست، همه به تشخیص و انتخاب خیر بستگی دارد. تحقق این هدف به‌صورت تدریجی و مرحله‌ای امکان‌پذیر است؛ لذا سایر اهداف در خدمت فعال‌سازی خیرگزینی خواهند بود. در هر سال از سال‌های دبستان روی فعال‌سازی یک مرحله تمرکز می‌شود. در فناوری آموزشی نیز بحث یکتا بودن هدف آموزشی اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا در غیر این صورت، با داشتن هدف‌های آموزشی متعدد، نه‌تنها دانش‌آموز بلکه مربی نیز سردرگم می‌شود. البته در عین یکتابودن هدف آموزشی، شیوه‌های آموزشی می‌توانند متعدد باشند.

در پایه اول که دانش‌آموزان تازه ‌وارد دوره ابتدایی شده‌اند و جنب‌وجوش زیادی دارند، تمرکز روی مدیریت ابرازهای آنهاست؛ یعنی لازم است دانش‌آموزان با پدیده‌ها و رخدادهای گوناگون مواجه شوند و بروزات آنها جهت‌دهی شده، تبدیل به واکنش‌های آگاهانه در برابر آن پدیده‌ها و رخدادها شود. به‌این‌ترتیب جنب‌وجوش بچه‌ها به سطح تحرک و نشاط ناشی از بی‌تفاوت نبودن به محیط اطراف ارتقا پیدا می‌کند (همان).

در پایه دوم، ضمن حفظ این تحرک و نشاط، لازم است دانش‌آموزان با مفهوم تنوع و گوناگونی مواجه شوند و در مواجهه با هر پدیده و رخداد، جنبه‌های متعدد آن را ببینند؛ مثلاً در مواجهه با یک درخت، بچه‌ها باید علاوه بر اجزای آن مانند برگ و شاخه و تنه و ریشه، سایه و طراوتی را که آن درخت به محیط می‌بخشد، جریان رشد آن را از زمانی که یک دانه و نهال بوده و حتی باغبانی که آن را کاشته و از آن نگهداری کرده است، نیز ببینند. در فضای دیدن تنوع‌ها باید توجه آنها به‌سوی تمایزها معطوف شود و به‌تدریج به تمایز زیاد و کم، مطلوب و نامطلوب، مهم و بی‌اهمیت و به‌طورکلی خوب و بد درک پیدا کنند (همان).

در پایه سوم، لازم است دانش‌آموزان به‌تدریج با معیار، بایدونباید و قانون آشنا شوند و علاوه بر درک تمایز خوب و بد و شناخت کار خوب، توان انجام کارهای خوب کوچک و ساده را نیز داشته باشند. در پایان این سال، بچه‌ها باید بتوانند با درک رابطه پدیده‌ها و رخدادها و نیز رابطه انجام یک کار و قانون مربوط به آن، پدیده‌ها و رخدادها را تحلیل کنند؛ مثلاً وقتی یک داستان برای آنها تعریف می‌کنیم، باید بتوانند رفتار شخصیت‌های داستان را تحلیل کنند و درباره بهترین رفتار ممکن نظر بدهند (همان).

در پایه چهارم، درک دانش‌آموزان از رابطه کار و قانون باید تا حدی ارتقا پیدا کند که آنها بتوانند برای انجام کارهای جدی‌تر و دشوارتر برنامه‌ریزی کنند (همان).

در پایه پنجم، باید با افزایش دقت در انجام کارها، میل و رغبت دانش‌آموزان به انجام کارهای خوب و درست بیشتر شود؛ این افزایش رغبت با قرارگرفتن در جمع‌های خوب و دوستانه و همچنین باتوجه‌به نتایج کارها در بچه‌ها ایجاد می‌شود (همان).

در پایه ششم، باید دانش‌آموزان خیرگزین شوند؛ یعنی در حد سن خود منافع حقیقی را بشناسند، کار درست را تشخیص بدهند و آن را به انجام برسانند. تمرکز در این سال روی توان عملیاتی و فعالیت‌های گروهی بچه‌ها در گسترش کارهای خوب است. به این معنا که در این سن، دانش‌آموزان قدرت تشکیل جمع برای به‌نتیجه‌رساندن یک کار خوب و مفید را پیدا کنند (همان).

 اهداف پایه‌ها

بر اساس توضیحات مذکور، برای هر کدام از پایه‌های تحصیلی مقطع ابتدایی یک هدف تربیتی در نظر گرفته شده است. تحقق این اهداف به‌تدریج و در طول شش سال، دانش‌آموز دبستانی را تا سطح خیرگزینی ارتقا می‌دهد.

– پایه اول: تحرک و نشاط همراه با جهت‌گیری ابرازها.

– پایه دوم: دیدن تنوع و درک تمایز خوب و بد.

– پایه سوم: درک قوانین و انجام کارهای خوب ساده.

– پایه چهارم: توان برنامه‌ریزی و انجام کارهای خوب جدی‌تر.

– پایه پنجم: دقت برای عمل و تمایل به کارهای خوب بیشتر.

– پایه ششم: توان انجام و گسترش کارهای خوب.

 پی‌نوشت

1. منظور از «پدیده» آفریده‌های خداوند است که انسان نقش مستقیم در ایجاد آنها ندارد؛ اما از آنها بهره‌مند می‌شود و تأثیر می‌پذیرد؛ مانند آسمان، کوه، زلزله، حیوانات و… . منظور از «رخداد» نیز حوادثی است که با اراده انسان و در نتیجه رفتار انسان‌ها رخ می‌دهد.

 منابع

1. اخوت، احمدرضا، 1399، «فهم قرآن در دبستان و دبیرستان»، انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت (ع)، چاپ دوم.

2. اخوت، احمدرضا، 1397، «سند تعلیم و تزکیه»، نشر قرآن و اهل بیت نبوت (ع)، چاپ اول.

3. اخوت، احمدرضا؛ ادیب، مریم؛ فیاض، فاطمه، 1394، «مهارت‌های خیرگزینی»، انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت (ع)، چاپ اول.

4. دژبخش، رضا و خدادی، مریم، 1402، «فهم قرآن؛ پایه اول دبستان»، انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت (ع)، چاپ اول.