درخت دانایی
یکی از ضرورت‌های نظام آموزشی، گسترش مهارت‌های تحصیلی و موفقیت‌های بعد از آن برای دانش‌آموزان است. استفاده از روش‌ها و فنون مطالعه و یادگیری یکی از این مهارت‌ها و راهی برای دستیابی به عملکرد بهتر در مدرسه است. در آموزش و یادگیری، دو عنصر اساسی معلم و دانش‌آموز وجود دارند و یادگیری مستلزم تعامل فعال و مؤثر بین این دو عنصر است. در دیدگاه‌های جدید عصر حاضر، وظیفه آموزش و پرورش تنها به پایان رساندن برنامه‌های درسی سالانه محدود نمی‌شود و دیگر نمی‌توان دانش‌آموزان را به چند کتاب درسی محدود کرد. ذهن جستجوگر دانش‌آموز پاسخ پرسش‌های بی‌شماری را از معلم و مدرسه می‌خواهد؛ برآوردن این نیاز دسترسی وافر به منابع چاپی و غیر چاپی را در کتابخانه‌های آموزشگاهی ایجاب می‌کند. در دورانی که فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای جای ارزشمند کتاب را برای دانش‌آموزان گرفته است، بنده تصمیم گرفتم در سال تحصیلی 1402-1401 با اجرای طرحی به نام «درخت دانایی» روی این موضوع خاص کارکرده و سعی کنم دوباره دانش‌آموزان را با کتاب و کتاب‌خوانی آشتی دهم تا علاوه بر ارتقای سطح دانش و دانایی آن‌ها، مهارت‌های زبانی و زندگی‌شان نیز تقویت شود.
ضرورت اجرای طرح
تجربه سال‌های گذشته من در آموزش و پرورش نشان می‌دهد که روزبه‌روز علاقه بچه‌ها به کتاب‌خوانی کمتر می‌شود. امسال نیز که در پایه چهارم مشغول به تدریس بودم، مانند سال‌های گذشته این بی‌علاقگی را در بین دانش‌آموزانم مشاهده می‌کردم. باگذشت حدود دو ماه از سال تحصیلی، متوجه شدم سطح مهارت‌های زبانی (خواندن، نوشتن، گوش‌دادن و صحبت‌کردن) شاگردانم نیز در وضعیت مطلوبی نیست. همچنین به دلیل شیوع بیماری کرونا در سال‌های گذشته و آموزش‌های مجازی، تلفن همراه و رایانه به‌راحتی در اختیار دانش‌آموزان قرار گرفته است که این موضوع سبب علاقه‌مندی آنان به فیلم و سریال‌هایی شده که برای رده سنی آن‌ها مناسب نیست. این امر تا آنجا پیش رفته است که بچه‌ها بیشتر اوقات فراغتشان را به تماشای فیلم و سریال یا بازی‌های رایانه‌ای صرف می‌کنند. برای حل این مشکل، جلسات متعددی با اولیای دانش‌آموزان و همکاران مدرسه برگزار کردم و در نهایت تصمیم گرفتم طرح «درخت دانایی» را در پایه چهارم ابتدایی اجرا کنم تا شاید بتوانم علاوه بر ایجاد علاقه در دانش‌آموزان به مطالعه، سطح دانش و مهارت‌های زبانی آنان را نیز بالا ببرم.
اهداف اجرای طرح درخت دانایی
1. ارتقای مهارت‌های زبانی در دانش‌آموزان (گوش‌دادن، صحبت‌کردن، خواندن و نوشتن)
2. افزایش علاقه به کتاب و کتاب‌خوانی
3. تقویت روحیه مسئولیت‌پذیری، نظم و اعتمادبه‌نفس در دانش‌آموزان
روش انجام کار
ابتدا نمونه‌ای از یک درخت بی‌بار و بی‌برگ به نام درخت دانایی را در کلاس نصب کردم. با دانش‌آموزانم تصمیم گرفتیم تا پایان سال تحصیلی این درخت را به پربارترین درخت ممکن تبدیل کنیم. برای پربار کردن درخت، قرار شد دانش‌آموزان هر هفته یک کتاب از کتابخانه کلاس به امانت ببرند. کتابخانه‌ای که به همت خودشان و مدیر محترم با کتاب‌های غنی و متناسب با رده سنی دانش‌آموزان تجهیز شده بود. دانش‌آموزان باید پس از مطالعه آن کتاب که منجر به تقویت مهارت «خواندن» در آنان می‌شد، خلاصه کتاب داستان را نیز به زبان خودشان تعریف کرده و صدای خود را ضبط کنند و در شبکه شاد، در گروه کلاسی، ارسال کنند. این امر نیز مهارت «سخن‌گفتن» را تقویت می‌کرد. دانش‌آموزان دیگر کلاس نیز باید به صوت دوستان خود گوش می‌دادند و از داستان نتیجه‌گیری می‌کردند تا مهارت «گوش‌دادن» در آنان تقویت شود. سپس آنان باید نتیجه نهایی داستانی را که گوش داده‌اند، در یک جمله در دفترچه دانایی خود یادداشت می‌کردند تا مهارت «نوشتن» نیز در آنان تقویت شود.
در این طرح، در پایان هر هفته، آموزگار به هر یک از دانش‌آموزانی که صوت خود را در گروه قرار داده‌اند، بازخورد مناسب می‌دهد و در یک برگه نام کتاب، نویسنده کتاب و گوینده آن را یادداشت کرده و از درخت دانایی آویزان می‌کند. با این اقدامات، به‌مرورزمان، علاوه بر بارور شدن درخت دانایی، علم و دانش دانش‌آموزان نیز پربار می‌شود، به کتاب و کتاب‌خوانی علاقه‌مند شده و مهارت‌های زبانی آنان تقویت می‌شود.
در ضمن اجرای این طرح، برای تقویت مهارت «نظم و برنامه‌ریزی مناسب»، قرار بر این شد که دانش‌آموزان فقط روزهای پنجشنبه و جمعه صوت خود را ارسال کنند. بچه‌ها باید بدانند به صوت‌هایی که در غیر این روزها ارسال شده باشد، بازخورد تعلق نمی‌گیرد.
در طرح درخت دانایی، ازآنجایی‌که تمامی مسئولیت‌های اجرایی طرح به عهده خود دانش‌آموزان است (به‌صورت چرخشی تمامی دانش‌آموزان مسئولیت دارند) و معلم فقط نقش راهنما و تسهیلگر دارد، «مسئولیت‌پذیری» دانش‌آموزان نیز افزایش پیدا می‌کند. با اجرای این طرح، «اعتمادبه‌نفس» بچه‌ها نیز افزایش یافت؛ چون تمامی دانش‌آموزان فرصت کافی برای ارائه آموخته‌های خود به دوستانشان را در بستر شبکه شاد داشتند.
در پایان سال تحصیلی برگه‌های درخت دانایی در اختیار دانش‌آموزان قرار گرفت تا زینت‌بخش دیوار اتاق منزلشان باشند و دانش‌آموزان که اکنون به عضویت کتابخانه عمومی محل خود درآمده بودند بامطالعه کتاب‌های مناسب با رده سنی‌شان و بیان خلاصه کتاب به اولیای گرامی، درخت دانایی اتاقشان را نیز پربار کنند.
محدودیت‌های اجرا
- آشنا نبودن با روش‌های درست مطالعه
- محدود بودن تعداد کتاب‌های کتابخانه کلاسی
- مشکلات دسترسی به اینترنت برای ارسال صوت دانش‌آموزان به گروه
پیشنهادهایی برای بهتر اجراشدن طرح
- برگزاری جلسات نقد و بررسی کتاب در زنگ انشا
- برگزاری کارگاه نویسندگی برای علاقه‌مندان
- حمایت ناشران از نویسندگان نوجوان و چاپ آثار آنان
نتیجه‌گیری
طرح درخت دانایی در سال تحصیلی 1402-1401 در پایه چهارم ابتدایی مدرسه آزادگان شهر زنجان به اجرا گذاشته شد و معلمان و اولیای گرامی قابلیت اجرایی آن و تأثیرش را در رفتار دانش‌آموزان مشاهده کردند. شکر خداوند متعال، با اجرای این طرح توانستیم به اهداف خود یعنی تقویت مهارت‌های زبانی، تقویت نظم و برنامه‌ریزی و علاقه‌مند کردن دانش‌آموزان به مطالعه کتاب برسیم. به‌طوری‌که بیش از پانزده دانش‌آموز در این مدت، از 25 آبان 1401 تا 22 اردیبهشت 1402، بیشتر از بیست کتاب را با شرایط ذکرشده مطالعه کردند و باقی دانش‌آموزان هم سعی خود را برای مطالعه کتاب‌ها داشتند. دانش‌آموزان ضمن این فعالیت به این باور رسیدند که مطالعه کتاب خوب، بهترین کار برای بالا بردن سواد و دانایی آن‌هاست. تک‌تک آنان با علاقه در کتابخانه محله (کتابخانه فرهنگ) عضو شدند تا در تابستان نیز از نعمت مطالعه بی‌بهره نمانند.
