بازی تدریس: بازی‌وارسازی مفاهیم درسی
یادگیری فرایندی پویا و پیچیده است که از گذشته تاکنون همواره توجه انسان‌ها را جلب کرده است. با توسعه فناوری‌ها و علوم‌شناختی، روش‌های مختلفی برای بهبود این فرایند ارائه شده است. یکی از این روش‌ها، بازی‌وارسازی مفاهیم درسی است که اخیراً به‌عنوان رویکردی نوین در حوزه آموزش و یادگیری مطرح شده است. در این مقاله، به تبیین چیستی و چگونگی بازی‌وارسازی مفاهیم درسی پرداخته و نقش آن را در بهبود فرایند یادگیری بررسی خواهیم کرد.
تعریف اصطلاح بازی‌وارسازی مفاهیم درسی
بازی‌وارسازی مفاهیم درسی به معنای استفاده از اصول و عناصر بازی در طراحی و اجرای فعالیت‌های آموزشی است. در این روش، مفاهیم درسی از طریق انجام بازی‌ها و چالش‌های متعدد به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شوند. از ویژگی‌های بازی‌وارسازی مفاهیم درسی به طور استاندارد می‌توان به تعامل فعال دانش‌آموزان، ایجاد محیط یادگیری جذاب و تشویق به تفکر خلاقانه اشاره کرد.
مفاهیم اصلی مندرج در رویکرد بازی‌وارسازی
1. عناصر بازی: بازی‌وارسازی آموزشی یا بازی‌وارسازی مفاهیم آموزشی از عناصر مختلف بازی استفاده می‌کند؛ عناصری مانند مسابقات، جورچین‌ها، معماها، نقشه‌افزینی‌ها و محیط و جلوه‌های واقع‌گرا. این عناصر بازی باعث تشویق دانش‌آموزان به شرکت فعال در فرایند یادگیری می‌شوند. به اختصار، برخی از این عناصر به شرح زیر هستند:
الف) مسابقات و چالش‌ها: ایجاد مسابقات و چالش‌ها در فرایند آموزش، به دانش‌آموزان انگیزه می‌دهد تا در حل مسائل به رقابت بپردازند. این عنصر تشویق می‌کند تا دانش‌آموزان به تعامل فعال روی بیاورند.
ب) جورچین‌ها و معماها: استفاده از جورچین‌ها و معماها به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا با تفکر منطقی و خلاقانه مشکلات را حل کنند. این عنصر باعث تقویت مهارت‌های تفکری و تحلیلی می‌شود.
ج) نقش‌آفرینی: وقتی دانش‌آموزان در نقشه‌های گوناگون قرار می‌گیرند و تجربیاتی از دیدگاه‌های متعدد به دست می‌آورند، توانایی درک عمیق‌تر مفاهیم و قضاوت‌های متنوع را پیدا می‌کنند.
د) محیط و جلوه‌های واقع‌گرا: ایجاد محیط‌های واقع‌گرا باعث می‌شود دانش‌آموزان در فرایند آموزش فعال‌تر باشند. محیط‌های واقع‌گرا و تعاملی اطلاعات را به یادگیری عمیق‌تر و مفهومی‌تر تبدیل می‌کنند.
2. تعامل فعال: در بازی‌وارسازی مفاهیم آموزشی، باید دانش‌آموزان به طور فعال در فرایند یادگیری شرکت کنند. آن‌ها در طول بازی‌ها و چالش‌ها، باید تصمیم‌های متعددی بگیرند، مسائل را حل کنند و به تفکر انتقادی خود اجازه دهند تا پاسخ‌های خلاقانه‌تری ارائه دهند. عنصر تعامل به معنای فعالیت و تبادل اطلاعات بین دانش‌آموزان و محتوای آموزشی است. تعامل در بازی‌وارسازی مفاهیم آموزشی می‌تواند به چند شکل اتفاق بیفتد:
الف) تعامل بامحتوا: دانش‌آموزان در فرایند یادگیری با تفاوت‌ها و جنبه‌های متعدد مفاهیم درسی تعامل دارند. این تعامل شامل مطالعه، تفسیر، پرسش‌وپاسخ و تبادل نظر دربارة مفاهیم می‌شود.
ب) تعامل با دانش‌آموزان دیگر: در روش بازی‌وارسازی، تعاملات گروهی و همکاری بین دانش‌آموزان ترویج می‌یابد. آن‌ها برای حل مسائل، ارائة راه‌حل‌ها و به اشتراک گذاشتن ایده‌ها با یکدیگر در تعامل هستند.
ج) تعامل با محیط: محیط‌های واقع‌گرا دانش‌آموزان را به تعامل بیشتر با محیط آموزشی ترغیب می‌کنند و اطلاعات را به‌صورت واقعی‌تر و تعاملی‌تر به دانش‌آموزان ارائه می‌دهند.
د) تعامل با ابزارهای آموزشی: از فناوری‌های گوناگون مانند رایانه‌ها، تبلت‌ها و نرم‌افزارهای آموزشی در بازی‌وارسازی مفاهیم استفاده می‌شود. این ابزارها امکان ایجاد تعامل دانش‌آموزان با محتوای آموزشی را تقویت می‌کنند.
ه) تعامل با معلم: در رویکرد بازی‌وارسازی مفاهیم آموزشی، بر نقش معلم به‌عنوان راهنما و مشاور برای دانش‌آموزان تأکید می‌شود. معلم با تعامل فعال با دانش‌آموزان به آن‌ها کمک می‌کند تا درک بهتری از مفاهیم داشته باشند.
و) تعامل با عناصر بازی: عناصری مانند مسابقات، جورچین‌ها و چالش‌ها که در بازی‌وارسازی مفاهیم آموزشی به کار می‌روند، باعث می‌شوند دانش‌آموزان به تعامل بیشتر بامحتوا و وظایف آموزشی تشویق شوند.
3. مفاهیم: عنصر «مفاهیم» در بازی‌وارسازی به معنای محتوای درسی و مفاهیم آموزشی است که باید به دانش‌آموزان انتقال داده شود. این مفاهیم می‌توانند شامل اطلاعات، دانش‌ها، مهارت‌ها، مفاهیم نظری و عملی یا اصول و مفاهیم کلیدی در موضوعات متعدد باشند. در رویکرد بازی‌وارسازی مفاهیم آموزشی تأکید بر فهم عمیق‌تر مفاهیم آموزشی است. برخی از نکات مهم دربارة عنصر «مفاهیم» در این رویکرد عبارتند از:
الف) مفهوم محوری: در بازی‌وارسازی مفاهیم آموزشی، مفاهیم اساسی و کلیدی درسی به‌عنوان محور اصلی طراحی بازی‌ها و فعالیت‌های آموزشی قرار می‌گیرند. این مفاهیم اساسی به‌صورت جذاب و تعاملی به دانش‌آموزان ارائه می‌شوند تا آن‌ها بتوانند با تمرکز روی اصول و ایده‌های اساسی درسی آموزش را دریافت کنند.
ب) ارتباط با واقعیات زندگی: مفاهیم درسی در این رویکرد به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که ارتباط مستقیم با واقعیات زندگی دانش‌آموزان داشته باشند. این ارتباط به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا آن مفاهیم را به طور عمیق‌تر درک کنند و به کاربرد آن‌ها در زندگی واقعی پی ببرند.
ج) ترکیب با عناصر بازی: مفاهیم در فعالیت‌ها و بازی‌ها به‌صورت ترکیبی با عناصر بازی مانند مسابقات، جورچین‌ها، چالش‌ها و نقشه‌آفزینی‌ها ارائه می‌شوند. این ترکیب باعث می‌شود دانش‌آموزان به‌صورت فعال‌تر و باعلاقه بیشتری با مفاهیم درسی در تعامل باشند.
د) جذابیت و تفاوت: مفاهیم در این فرایند به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که با دو عنصر «جذابیت» و «تفاوت» همراه باشند. این امر باعث می‌شود دانش‌آموزان به دسته‌بندی بهتر مفاهیم بپردازند و آن‌ها را عمیق‌تر درک کنند.
مزایای بازی‌وارسازی مفاهیم درسی
۱. افزایش تعامل و مشارکت: بازی‌وارسازی مفاهیم درسی باعث افزایش تعامل دانش‌آموزان با یکدیگر و همچنین با محتوای درسی می‌شود. آن‌ها در طول فعالیت‌های بازی، به‌صورت فعال در فرایند یادگیری شرکت می‌کنند.
۲. تقویت مهارت‌های انتقالی: این روش باعث پرورش و تقویت مهارت‌های انتقالی مانند حل مسئله، همکاری، تفکر انتقادی و خلاقیت می‌شود. تقویت این مهارت‌ها به دانش‌آموزان در زندگی و یادگیری آینده‌شان کمک می‌کند.
۳. ایجاد محیط یادگیری مثبت: فضای یادگیری بازی‌وار دانش‌آموزان را تحریک می‌کند و باعث می‌شود تا با اشتیاق به رفع چالش‌ها و مشکلات یادگیری بپردازند.
۴. انگیزه‌بخشی: بازی‌وارسازی مفاهیم درسی انگیزه دانش‌آموزان را برای یادگیری افزایش می‌دهد؛ زیرا آن‌ها از طریق مسابقات و رقابت‌ها به یادگیری می‌پردازند.
مراحل اجرای بازی‌وارسازی مفاهیم درسی
۱. انتخاب مفاهیم: مفاهیمی که قرار است از طریق بازی‌وارسازی آموزش داده شوند، باید بادقت انتخاب شوند و با محتوای درسی هماهنگی داشته باشند.
2. تعیین اهداف: اهداف یادگیری مورد انتظار از هر بازی باید مشخص شوند. این اهداف می‌توانند شامل تقویت مفاهیم، تقویت همکاری یا حتی ایجاد رقابت سازنده در کسب و درک مفاهیم آموزشی باشند.
3. طراحی بازی: در این مرحله، بازی‌ها و فعالیت‌های مرتبط با مفاهیم درسی طراحی می‌شوند. از عناصر گوناگونی مانند مسابقات، جورچین‌ها، نقشه‌افزینی‌ها و… استفاده می‌شود.
4. اجرا و ارزیابی: در این مرحله، بازی‌ها و قوانین تعیین‌شده به دانش‌آموزان ارائه می‌شود و پس از اجرا، نتایج و پیامدهای آموزشی ارزیابی می‌شود.
نتیجه‌گیری
با توجه به تحولات روزافزون در حوزه آموزش و یادگیری، رویکردهای جدیدی نیاز است تا مطابق با نیازها و تغییرات اجتماعی، فرایند یادگیری بهبود یابد. بازی‌وارسازی مفاهیم درسی به‌عنوان یکی از این رویکردها، توانسته است با اجتماع مفاهیم آموزشی و اصول بازی‌سازی، یادگیری را جذاب‌تر و مؤثرتر کند. این رویکرد علاوه بر ایجاد انگیزش و تعامل بیشتر در دانش‌آموزان، با تقویت مهارت‌های انتقالی از جمله تفکر انتقادی، همکاری و حل مسئله، به‌عنوان یکی از اهداف اصلی یادگیری مدنظر قرار می‌گیرد. برخوردهای متنوع با محتوای آموزشی از طریق بازی‌ها و چالش‌ها، دانش‌آموزان را به فعالیت‌های شناختی و تفکری علاقه‌مند می‌کند. این امر، به‌دوراز روشنگری مستقیم، تسلط به مفاهیم درسی را ترویج می‌دهد. به‌عبارت‌دیگر، آموزش از طریق بازی‌سازی به دانش‌آموزان این امکان را می‌دهد که در محیطی غیررسمی و خلاقانه، مفاهیم درسی را تجربه کنند.
منبع: کرمعلی، صادق، (۱۳۹۷)، جادوی بازی، چاپ دوم، نشر نوین.
