تکلیف والدین

روش‌های نوین ارتقای انضباط و اخلاق در کلاس
برقراری انضباط در کلاس یکی از مهارت‌ها و دغدغه‌های معلمان است که در یادداشت قبلی به آن پرداختم. درعین‌حال، معلمان به‌عنوان الگوی رفتاری دانش‌آموزان، در تربیت و پرورش اخلاقی آنان نقش مهمی دارند. رفتار و گفتار معلمان می‌تواند بر شکل‌گیری ارزش‌ها و باورهای دانش‌آموزان تأثیر عمیقی داشته باشد. ازاین‌رو، توجه شما را به این جملات جلب می‌کنم:
مفاهیم اخلاقی را می‌توان در موقعیت‌های واقعی زندگی، از اشخاص مورد احترام یاد گرفت. انسان فضیلت را در جریان رشد کسب می‌کند. تهمت‌زدن و پرخاشگری معیارهای اخلاقی دانش‌آموزان را بهبود نمی‌بخشد. تنبیه دست جمعی، انضباط شخصی را تقویت نمی‌کند. مصلحت نیست حس کنجکاوی دانش‌آموز را خنثی کنیم. شور و اشتیاق لازمه یادگیری است. اگر معلم بداند کدام روش‌ها را می‌توان برای پیشگیری و حل بحران‌های گروهی کلاس به کار برد و اگر فنی برای اجرای این روش‌ها داشته باشد، می‌تواند از بسیاری امور غیرمنتظره جلوگیری کند. نویسنده، شرح این جملات را همراه با بیان حکایات جالب از برخی کلاس‌ها، در قالب فیلمی که رمزینۀ آن در مقابل آمده است، به عهده خواننده می‌گذارد و در ادامه به موضوع مهم تکلیف دانش‌آموز می‌پردازد.
پشت پردۀ تکلیف
بیشتر وقت معلمان صرف این می‌شود که تکلیف بدهند و تکلیف‌ها را بررسی کنند. بسیاری از کمدی‌ها و تراژدی‌های کلاس در همین تکلیف ریشه دارند. دانش‌آموز یاد می‌گیرد دربارۀ تکلیف خانه‌اش دروغ سر هم کند، از روی دست دوستانش رونویسی کند، دفتر تکلیفش را «گم کند» یا آن را در خانه «جا بگذارد». در یکی از مدارس، برای حل مشکلات مربوط به تکلیف روند مؤثری ایجاد شد: دانش‌آموزی که در انجام یا آوردن تکلیف خانه‌اش کوتاهی می‌کند، باید به طور رسمی یادداشتی بنویسد و در آن قید کند چه کاری انجام نشده است، چه وقت انجام خواهد شد و به چه وجه. پرسیده نمی‌شود «چرا». این‌گونه فرض می‌شود که دانش‌آموز دلایل خودش را داشته است. او را در منگنه قرار نمی‌دهند تا بهانه‌های قابل‌قبول و دروغ‌های عقل‌پذیر اختراع کند. نامه او را ضمیمۀ پرونده‌اش می‌کنند و وقتی تکلیف انجام شد، نامه را به دانش‌آموز پس می‌دهند؛ بنابراین، هر دانش‌آموز مسئول پرونده خویش است. مدرک تلاش یا کمک‌کاری، دستخط خود اوست. به دانش‌آموز انگیزه و فرصت داده می‌شود پیشینه‌اش را بهبود بخشد.
راهنمای والدین: با تکلیف دانش‌آموزان چگونه همراه شویم؟
والدین غالباً نمی‌دانند در مورد تکلیف دانش‌آموز چه کمکی می‌توانند به او بکنند. آنان وقتی یادداشت نامطلوبی از معلم به دستشان می‌رسد، عصبانی می‌شوند، داد می‌زنند، غر می‌زنند و گاه تنبیه می‌کنند. برای‌آنکه والدین بتوانند در انجام تکلیف دانش‌آموز به او کمک کنند، لازم است راهنمایی شوند. اگر والدین دانسته و آگاهانه جزئیات روزانۀ تکلیف دانش‌آموز را نادیده بگیرند، راحتی و آسایش بیشتری در زندگی‌شان خواهند داشت. زیر نظر گرفتن تکلیف توسط والدین و دخالت در خودمختاری دانش‌آموز ممکن است نتایج نامطلوب درسی را نمایان کند! برای مثال، دانش‌آموزی گفت: «پدر و مادرم می‌توانند از من پول‌توجیبی و تلویزیون را بگیرند، اما نمره‌های بد را که نمی‌توانند از من بگیرند.» کودک برای‌آنکه رشد کند و بالغ شود، لازم است استقلال و فردیت خود را حس کند. علی، دانش‌آموز هشت‌ساله، انجام تکالیف خانگی‌اش را طبق معمول به تأخیر می‌انداخت. جنگ و جدل و موقعیت‌های تلخ کار هر روز آن خانواده شده بود. «علی، مشق‌هایت را نوشتی؟ آخر چرا همیشه مجبور هستی انجام‌دادن تکالیفت را برای بعد بگذاری و آن را به تأخیر بیندازی؟ مگر می‌خواهی نمرۀ بد بگیری؟ خیلی تنبلی، کارت فقط شده اینکه بنشینی پای تلویزیون و فیلم تماشا کنی.»
یک روز مادرش برخورد دیگری با او کرد. به‌جای تهدید، به او حق انتخاب داد. به پسرش گفت: «پسرم! می‌توانی تکلیفت را بلافاصله پس از رسیدن به خانه یا پس از شام، قبل از تماشای تلویزیون، انجام دهی. خودت تصمیم بگیر.» علی انتخابش این شد که تکلیفش را پس از شام انجام دهد. در مواجهه با نقص تکلیف، با روآوردن از تنبیه بی‌ثمر به ارتباط مؤثر، می‌توان مشکل را حل کرد.

فاطمه، دانش‌آموز نه‌ساله، تکالیف مدرسه‌اش را روی کاغذهای جداشده از دفتر نوشت و طبق معمول آنها را گم کرد. چند ساعتی را برای پیداکردن کاغذهای «گم‌شده» خود صرف کرد. مادرش درحالی‌که عصبانی بود، جار و جنجالی به راه انداخت، تهدید و تنبیه کرد و بدوبیراه گفت. اما فاطمه به خرابکاری‌هایش ادامه داد. مادر فاطمه تصمیم گرفت نحوۀ برخوردش را تغییر دهد. وقتی هر دو بیش از هر زمان دیگر خلقشان خوب بود، سر صحبت را با فاطمه باز کرد:
مادر: «فاطمه، این‌طور که می‌بینم، تو هنوز از دفتر تمرین استفاده نمی‌کنی. دلم می‌خواهد این کار را بکنی. من دلم می‌خواهد تو وقت بیشتری برای بازی داشته باشی و به‌جای اینکه دنبال ورق‌پاره‌های خود بگردی، بتوانی بازی کنی.»
فاطمه: «قول می‌دهم از همین فردا شروع کنم و تمرین‌هایم را توی دفتر بنویسم.»
مادر: «همین کافی است.»
فاطمه: «منظورتان چیست؟»
مادر: «وقتی می‌گویی از دفتر استفاده خواهی کرد، می‌دانم این کار را انجام خواهی داد، چون تو کسی نیستی که زیر قولت بزنی.»
فاطمه چندکلمه‌ای را توی دفترچه‌اش نوشت و گفت: «اینجا نوشتم که یادم نرود.»
معلم نباید محرک آن باشد که والدین در ایفای نقشی که در انجام تکلیف دانش‌آموز دارند، افراط ورزند. تکلیف ممکن است به سلاحی برای تنبیه والدین، سوءاستفاده از آنان و دلواپس ساختنشان تبدیل شود. اگر والدین به جزئیات پیش‌پاافتاده تکلیف فرزندشان توجه کمتری نشان دهند و در عوض آشکارا به او بفهمانند که «تکلیف مسئولیت شخصی توست و کارکردن هم مسئولیت ماست»، در این صورت بسیاری از ناراحتی‌ها پیش نخواهد آمد. دانش‌آموز از انجام تکلیفش تجربه کسب می‌کند تا کارهایش را خودش انجام دهد و ارزش اصلی تکلیف در همین امر نهفته است. پدر یا مادری که مرتب گوشزد می‌کند، غر می‌زند و پافشاری می‌کند، مهر بطلان بر مزیت اصلی تکلیف دانش‌آموز می‌زند.
بسیاری از والدین نگران‌اند و می‌خواهند در انجام تکلیف به فرزندانشان کمک کنند. در این کمک، خطری هست. ممکن است دانش‌آموز چنین برداشت کند: «به‌تنهایی هیچ کاری از دستم برنمی‌آید.» بهترین کمک والدین، کمک غیرمستقیم است: میزتحریر مناسب، روشنایی مطلوب، تهیه کتاب مرجع، عدم ارسال دانش‌آموز از این‌طرف و آن طرف، و در نتیجه قطع‌نکردن جریان کار او، صحبت‌نکردن با او در هنگام کار و انتقادنکردن از او هنگام کار. اظهارنظرهای انتقادی ممکن است مزاحم فعالیت ذهنی دانش‌آموز شود. کمک والدین به دانش‌آموز باید با رعایت اعتدال، اما توأم با همدردی، باشد. والدین باید بیشتر گوش دهند تا سخنرانی کنند. دانش‌آموزان وقتی مدادی را می‌جویند، سرشان را می‌خارانند یا صندلی‌شان را تکان می‌دهند، بهتر کار می‌کنند. در آن موقع، بهترین کار این است که درباره آداب رفتار و مراقبت از لوازم خانه نظریه‌پردازی نکنیم.
سخن پایانی
ما معلمان نه‌تنها مسئول تدریس دروس هستیم، بلکه به‌عنوان راهنمایان اخلاقی وارد عرصه‌های فراتر از کتاب درسی نیز می‌شویم. باتوجه‌به اینکه تربیت اخلاقی یکی از اهداف اصلی ماست، لازم است توانایی‌های مدیریتی، انعطاف‌پذیری و الهام‌بخشی خود را هر چه بیشتر در راستای این هدف تقویت کنیم. از سوی دیگر، ایجاد فضایی که تکلیف به‌عنوان فرصت آزادی و رشد شخصی دانش‌آموزان در نظر گرفته شود، اهمیت ویژه‌ای دارد. نکته‌ای که غالباً از آن غفلت می‌شود، نقش بزرگی است که در توجیه والدین درباره مسئولیت‌های تکلیف دانش‌آموزان داریم. بسیاری از والدین، آگاهی لازم را برای نظارت و همراهی مناسب در تکلیف فرزندان خود ندارند. ما می‌توانیم در ارتقای این آگاهی نقش فعال و مؤثری داشته باشیم. می‌توانیم با برگزاری جلسات آموزشی یا راهنمایی‌های کوتاه، والدین را برای تسهیل در فرآیند تکلیف فرزندشان یاری کنیم. با این اقدامات، می‌توانیم جامعۀ آموزشی فعال و هماهنگی ایجاد و توانمندی‌های والدین را برای همراهی مؤثر در مسیر تحصیلی فرزندانشان تقویت کنیم.