تأملی بر تمرکز در یادگیری مؤثر
ترفندهای افزایش تمرکز در کلاس درس
توجه به مجموعهای از عملیات ذهنی پیچیده اطلاق میشود که شامل تمرکزکردن، درگیرشدن به هدف، نگهداشتن یا تحملکردن، و متمرکز بودن در زمان طولانی، رمزگردانی ویژگیهای محرک و تغییر تمرکز از هدفی به هدف دیگر است. توجه نخستین پنجرۀ ورودی اطلاعات به مغز است. برخی از اختلالات و مشکلات دوران کودکی و نوجوانی، نظیر درخودماندگی (اوتیسم)، بیشفعالی، اختلالات یادگیری، و تأخیرهای رشدی کودکان بهطور مستقیم با نقص توجه و تمرکز ارتباط دارد و متأسفانه تعداد قابلتوجهی از دانشآموزان در مدرسه گرفتار چنین مشکلاتی هستند.
همچنین، امروزه به دلیل درگیری شدید کودکان و نوجوانان با فناوریهای نوینی همچون بازیهای رایانهای، اینترنتی، پلتفرمهای اجتماعی، استفاده بیشازحد از گوشی تلفن همراه، تماشای بیشمار تلویزیون، و عدم بهکارگیری حواس چندگانه و نبود بازیهای حرکتی، عملی و فکری در کودکان، کاهش توجه و تمرکز در کودکان و نوجوانان عادی، بهویژه در کلاس درس، مشاهده میشود. بسیاری از معلمان بارها به دانشآموزان و والدین آنان اعتراض میکنند که توجه و تمرکز پایینی در کلاس درس مشاهده میکنند. این مسئله یکی از مهمترین دلایل افت یادگیری و آموزش در دانشآموزان است. توجه غالباً شروع کارکردهای شناختی است، زیرا افراد ابتدا باید به چیزی توجه داشته باشند تا پس از آن بتوانند برای معنا و درک آن را پردازش کنند. توجه بهصورت علمی بهطور عمده در سه حس بینایی، شنوایی و لامسه بررسی شده است. یکی از مدلهایی که در تقسیمبندی انواع توجه بسیار به کار میرود، مدل بالینی سلسلهمراتبی سلبرگ و متیر است. پنجرههای متفاوت از توجه در این مدل توصیف شدهاند که در ذیل انواع این توجه در کلاس درس بررسی شده است.
1. توجه متمرکز
این نوع از توجه، توانایی پاسخدهی مستقیم، دقیق و جداگانه به محرکهای مشخص و ویژه بینایی، شنوایی یا لامسه است. در این نوع توجه، فرد محرکهای بیرونی محیطی را بهخوبی درک میکند و میتواند به آنها پاسخ مناسب بدهد.
2. توجه مداوم یا پایدار
این نوع توجه، بیانگر توانایی ادامهدادن پاسخ رفتاری پایدار و ثابت در طول فعالیت پیوسته و مکرر است. در توجه مداوم که آن را با عنوان تمرکز میشناسیم، فرد توانایی تمرکز روی یک کار خاص برای مدتزمان مستمر را دارد، بدون اینکه حواس او از موضوع پرت شود. به عبارت بهتر، تمرکز حفظ و نگهداری توجه روی یک موضوع در بازۀ زمانی طولانیمدت است.
فنون نهایی برای افزایش توجه پایدار در کلاس درس
برخی از دانشآموزان در حفظ توجه در کلاس درس برای مدتزمان طولانی مشکل دارند. به عبارت بهتر، این دانشآموزان نمیتوانند بهطور طولانیمدت روی موضوعی تمرکز کنند. معلم برای توجه پایدار دانشآموزان لازم است از فنون زیر استفاده کند:
1. افزایش تدریجی توجه: معلم لازم است از طریق برنامههایی نظیر مطالعۀ آزاد در بازههای زمانی کوتاه، میزان تمرکز پایه دانشآموزان را بسنجد و سپس بهتدریج با افزایش مدت زمان مطالعه آزاد، توجه و تمرکز را افزایش دهد.
2. تکرار برخی مباحث مهم: تکرار مطالب مهم توسط دانشآموزان و معلم موجب میشود که دانشآموزانی که دچار حواسپرتی شدهاند، توجه بیشتری به درس معلم داشته باشند.
3. تدریسهای چنددقیقهای: معلم در کلاس درس گاهی چارهای ندارد جز اینکه مطالب و محتوای آموزش را در بازههای زمانی کوتاه چنددقیقهای ارائه دهد. هر اندازه سن دانشآموز کمتر باشد، بهطور طبیعی بازههای زمانی که دانشآموز میتواند توجه خود را پایدار نگه دارد، کمتر است. لذا لازم است معلمان در همان ابتدای کار بهسرعت محتوای مهم درسی خود را آموزش دهند.
4. انجام تمرینهای کلاسی و تکالیف کوتاه: برای استمرار توجه دانشآموزان، لازم است معلم تمرینهای کلاسی و تکالیف کوتاهی را بلافاصله پس از آموزش برای دانشآموزان در نظر بگیرد تا آنان مجبور شوند دقت خود را در هنگام تدریس معلم بالا ببرند.
5. جذابیت کلاس درس با استفاده از وسایل کمکآموزشی یا فناوریهای نوین: وسایل آموزشی، کمکآموزشی و فناوریهای نوین محرکهای بیشتر و مؤثرتری برای پایداری توجه ایجاد میکند و سایر حواس دانشآموزان را به مباحث یادگیری جلب میکند.
6. استفاده از فعالیتها و آموزشهای گروهی به جای آموزشهای انفرادی: آموزشهای گروهی موجب مشارکت و فعال شدن دانشآموزان میشود و هر کدام میتواند در زمینههای مختلف الگو و مشوق دیگران شود و یادگیری را به فعالیتی آسان، لذتبخش و فعال مبدل کند و در مجموع انگیزۀ توجه و تمرکز را در دانشآموزان افزایش دهد.
3. توجه انتخابی
این سطح از توجه به ظرفیت نگهداری و ابقای یک مجموعه رفتاری یا شناختی در مواجهه با محرکهای حواسپرتی یا رقیب اشاره دارد. در توجه انتخابی، فرد به توجه و تمرکز روی هدفی خاص و نادیدهگرفتن عوامل مزاحم دیگر مجبور میشود. مثلاً وقتی معلم از دانشآموزان میخواهد صرفاً به سخنان او گوش دهند و از هر کار دیگری، حتی یادداشتبرداری، خودداری کنند، دانشآموزانی که مشکل توجه انتخابی دارند، نمیتوانند صرفاً هدفمندانه روی چنین کاری تمرکز کنند و بهراحتی حواسشان پرت میشود.
فنون نهایی برای افزایش توجه انتخابی در کلاس درس
1. سادۀسازی محتوای آموزش: محتوای آموزشی لازم است به آسانترین شکل و در کوتاهترین بازۀ زمانی آموزش داده شود. به تعبیر دیگر، محتواهای طولانی و پیچیده به محتواهای کوتاه، متعدد و قابل فهم تبدیل شوند.
2. حذف محرکهای اضافی و مانع یادگیری در تدریس و آموزش معلم: معلم در هنگام تدریس از بیان نکات و جزئیات خاص خودداری کند و اصل مطلب را به دانشآموزان آموزش دهد و در بخشهای بعدی موارد خاص و استثنائی را آموزش دهد.
3. آموزش دانشآموزان بهصورت نکتهای و مرحلهای: در صورت طولانی یا پیچیدهبودن مطالب درسی، بهتر است معلم مطالب درسی را به چندین مرحله یا به تعدادی نکته آموزشی تقسیم کند و مراحل را در بازههای کوتاه آموزش دهد.
4. پیوند مطالب آموزشی با آموختههای قبلی دانشآموزان و آموزش مواد آموزشی از ساده به مشکل: برای ایجاد توجه انتخابی لازم است معلم ابتدا از سادهترین نکات یا بخشها آموزش را آغاز کند و سپس به سایر بخشها بپردازد. همچنین، برای ایجاد توجه و تمرکز بین آموختههای قبلی دانشآموزان و آموختههای جدید رابطهای محکم برقرار کند.
5. استفاده از ارزشیابی اولیه و تشخیصی در ابتدای تدریس: لازم است معلم در ابتدای تدریس با طرح سؤالاتی، ضرورت و اهمیت آموزش را برای دانشآموزان تبیین کند. همچنین، با برقراری سکوت، تغییر لحن کلام و حذف عوامل مخل، توجه دانشآموزان را به خود جلب کند.
6. زمانبندی سریع برای فعالیتها و تکالیف: گاهی اوقات احساس داشتن فرصت زیاد برای انجام کارها موجب میشود توجه و تمرکز انتخابی کاهش یابد. بنابراین، بهتر است معلم برای تکالیف و فعالیتهای کلاسی زمان مناسب و دقیقی در نظر بگیرد تا دانشآموزان فرصت حواسپرتی نداشته باشند.
7. استفاده از عوامل توجهبرانگیز در تدریس: معلم بهتر است از عوامل توجهبرانگیز نظیر نوشتن نکات مهم روی تخته کلاس، استفاده از گچهای رنگی، ترسیم نمودار و شکل و شیوههای نوین تدریس برای افزایش توجه و تمرکز انتخابی دانشآموزان استفاده کند.
4. توجه تقسیمشده
این نوع توجه بالاترین سطح توجه است و به توانایی پاسخدهی همزمان به تکالیف چندگانه یا خواستههای کاری چندگانه اشاره دارد. در توجه تقسیمشده، فرد همزمان باید به بیش از یک هدف در کلاس درس توجه کند و تمرکز خود را روی چند بخش قرار دهد. در این نوع توجه، فرد توانایی پاسخ یا واکنش همزمان و پردازش دو یا چند خواسته متفاوت دارد. مثلاً معلم از دانشآموزان میخواهد همزمان با یادداشتبرداری و نوشتن مطالب روی تختهسیاه، محتوای آنها را نیز بهخاطر بسپارند یا در سر جلسه امتحان دانشآموز مجبور است همزمان سؤالات را بخواند، جواب آنها را در ذهن مرور کند و سپس پاسخ خود را تنظیم کند و بهطور خلاصه پاسخ دهد.
فنون نهایی برای افزایش توجه تقسیمشده در کلاس درس
این مدل از توجه که از مراحل پیشرفته توجه و تمرکز است، در اواسط سال تحصیلی و برای دانشآموزانی که در مراحل قبلی مشکلی ندارند، استفاده میشود. این مدل توجه تقریباً متضاد با توجه انتخابی است؛ لذا لازم است برای دانشآموزانی استفاده شود که تسلط در توجه انتخابی را کسب کردهاند. بعضی از این فنون عبارتاند از:
1. انجام ارزشیابی بلافاصله پس از تدریس: برای افزایش چنین توجهی، لازم است معلم برنامههایی تنظیم کند که هر جلسه بلافاصله بعد از تدریس درس جدید، از مباحث همان درس ارزشیابی یا آزمون کوتاهی بهصورت شفاهی، عملی یا کتبی به عمل آورد. در این شرایط، دانشآموزان یاد میگیرند که هم به مطالب معلم گوش بدهند و هم آنها را به خاطر بسپارند. مثلاً معلم، آزمون ریاضی یا املا یا علوم را بلافاصله پس از تدریس خود، فقط از محتوای همان درس انجام دهد.
2. انجام یادداشتبرداری همزمان با تدریس معلم: در این شرایط، دانشآموزان مجبور میشوند بخشی از توجه خود را صرف گوش دادن و بخشی را برای یادداشتبرداری صرف کنند.
3. تدریس معلم همزمان با انجام فعالیتهای گروهی: برای ایجاد و افزایش چنین توجهی، بهتر است معلم تکلیف یا کار گروهی را به دانشآموزان ارائه دهد و همزمان به تدریس و آموزش بپردازد تا دانشآموزان بخشی از توجه خود را صرف انجام کار و بخشی را به آموزشهای معلم معطوف کنند.
4. تحلیل فیلمهای آموزشی همزمان با پخش بدون توقف و فاصلهگذاری: برای افزایش چنین توجهی، لازم است معلم قطعات فیلمهای آموزشی را در کلاس نمایش دهد و همزمان با تماشای فیلم نکات و مطالب لازم را آموزش دهد. در چنین شرایطی، دانشآموزان یاد میگیرند همزمان با تماشای فیلم به سخنان معلم گوش بدهند و مطالب را یاد بگیرند.
5. پرسش و پاسخ شفاهی و پاسخگویی شفاهی و ذهنی به سؤالاتی که به محاسبه نیاز دارند: یکی از شیوههایی که بر توجه تقسیمشده میافزاید، پرسش و پاسخهای شفاهی است. معلم برای رشد توجه تقسیمشده بهتر است در کلاس درس از سؤالات و پرسش و پاسخهای شفاهی بیشتر استفاده کند. همچنین، برای درسهایی مانند ریاضی، فیزیک و شیمی سؤالاتی را مطرح کند و از دانشآموزان بخواهد بدون استفاده از قلم و کاغذ، بهصورت ذهنی به سؤالات پاسخ دهند تا بتوانند توجه خود را به چندین بخش، از جمله بهخاطرسپاری سؤالات، تفکر در مورد راهحل و انجام ذهنی محاسبات تقسیم کنند.
5. توجه تناوبی
این نوع توجه به ظرفیت انعطافپذیری روانی معطوف است که به فرد اجازه میدهد تمرکز توجه خود را بین تکالیفی که نیازهای شناختی متفاوتی دارند، تغییر دهد. در توجه تناوبی، فرد توجه خود را بهصورت غیرمتمرکز بر کارهای گوناگون در شرایط و زمانهای گوناگون قرار میدهد و بازۀ توجه خود را بسته به شرایط انتخاب میکند. تفاوت این نوع توجه با توجه تقسیمشده در آن است که در توجه تقسیمشده، فرد همزمان به چند موضوع توجه دارد، اما در این نوع توجه فرد در هر زمان توجه خود را فقط روی یک موضوع متمرکز میکند.
فنون نهایی برای افزایش توجه متناوب در کلاس درس
1. طراحی سؤالات از بخشهای متفاوت کتاب: در هنگام ارزشیابی دانشآموزان، بهتر است معلم برای ایجاد توجه متناوب، از فصلهای متفاوت کتاب سؤال طرح کند. یا در دوره ابتدایی، در هنگام ارزشیابی، از کتابهای متعدد درسی یک نمونه سؤال ترکیبی طرح کند. مثلاً دانشآموز باید به چند سؤال از درس علوم، چند سؤال از درس ریاضی و چند سؤال از درس فارسی، بهطور همزمان، پاسخ دهد. گاهی معلم میتواند از یکی دو سؤال ترکیبی استفاده کند که هم آموختههای دانشآموز را در زمینه علوم و هم در زمینه ریاضی بسنجند.
2. مطالعه کتابهای متعدد در کنار هم: بهتر است معلم به دانشآموزان یاد بدهد که کتابهای مختلف را در کنار هم با بازههای زمانی کوتاه مطالعه کنند تا بهراحتی بتوانند تمرکز خود را از یک موضوع به موضوع دیگر انتقال دهند.
3. انجام یک کار خاص در زمانهای گوناگون: گاهی لازم است معلم از دانشآموزان بخواهد لحظاتی در کلاس درس فقط گوش دهند و یادداشتبرداری نکنند و لحظاتی دیگر فقط مطالب را یادداشت کنند.
4. انجام تدریسهای ترکیبی در دورههای ابتدایی: مثلاً معلم مباحث ریاضی و علوم را بهصورت ترکیبی با همدیگر آموزش دهد تا دانشآموزان مجبور شوند بهطور متناوب توجه و تمرکز خود را از موضوعی به موضوع دیگر جلب کنند.
5. انجام فعالیتهای گوناگون و متنوع در کلاس درس، پشت سرهم و در زمانهای کوتاه: اینکه معلم فعالیتهای گوناگون، متنوع و کوتاهی را بهصورت متوالی در کلاس درس انجام دهد، کمک میکند دانشآموزان توجه خود را بهطور متناوب از موضوعی به موضوع دیگر انتقال دهند.