تأملی بر افت تحصیلی
اشاره
تمام نظامهای آموزشی، از جمله نظام آموزشی ایران، با معضلی به نام «افت تحصیلی» مواجه هستند. شناخت علتها و عوامل بهوجودآورنده این معضل میتواند آگاهیهای دقیق و جامعی به ما بدهد. مطالعه حاضر قصد دارد علت افت تحصیلی دانشآموزان در دوران نوجوانی و آموزش مجازی را بررسی کند.
اثرات افت تحصیلی بر دانشآموزان
افت تحصیلی علاوه بر اینکه موجب اتلاف منابع انسانی و مالی فراوانی میشود، اثرات روحی و روانی منفی زیادی بر دانشآموزان و خانوادههای آنها وارد میکند. برخی از این اثرات شخصیت و رفتار فرد را تغییر میدهند و برخی دیگر موجب فرار از مدرسه میشوند. افت تحصیلی ممکن است به ناامیدی، افسردگی، فساد اخلاقی و گاه تحقیر و اهانت به دانشآموز منجر شود. این معضل، تصورات نوجوان نسبت به خود و عقیده و رفتار دیگران نسبت به او را تغییر میدهد و این تغییرات بر شخصیت درحالرشد فرد در دوران نوجوانی اثر ناخوشایندی بر جای میگذارد.
دوران بلوغ و نوجوانی، بهویژه در دوره متوسطه اول، تأثیر بسیار زیادی بر پیشرفت تحصیلی یا افت تحصیلی دانشآموزان دارد و اغلب دانشآموزان در این دوران حساس دچار افت تحصیلی میشوند. متأسفانه، در دوران بلوغ، بین رشد جسمی و رشد عقلی دانشآموزان تناسبی وجود ندارد و بسیاری از آنان دچار بحران هویتی میشوند که ممکن است کل زندگی آنها را تحت تأثیر قرار دهد. در این دوران، خانواده، مربی و مشاور پرورشی هدایتگری سودمند و اثربخشی ندارند. بحران بلوغ و نوجوانی، بهویژه در شرایط فعلی که فضای مجازی در اختیار دانشآموزان است و بحران هویتی شدیدتر میشود، بر عملکرد تحصیلی آنان تأثیر زیادی دارد؛ بهخصوص که کتابهای درسی از نظر محتوا تأثیر قابلتوجهی در اصلاح رویهها و کجفهمیهای منتقل شده از فضای مجازی به اجتماع دانشآموزی ندارند (بخشیپور و نورالهی، ۱۴۰۱، ص. ۱۸۱).
عمدهترین دلایل افت تحصیلی
عوامل و دلایل متعددی برای افت تحصیلی وجود دارند که میتوان آنها را به سه دسته عوامل فردی، خانوادگی و آموزشی مدرسه تقسیم کرد (شفیعی و دوستی، ۱۳۹۹، ص. ۴۲). آموزش مجازی به وسایل الکترونیکی نظیر گوشی همراه یا رایانه نیاز دارد که تهیه آنها به شرایط اقتصادی خانواده بستگی دارد. اگر شرایط برای خرید این وسایل مهیا نباشد، در عمل آموزش با دشواری و سختی همراه خواهد شد. از طرف دیگر، درسهایی مثل فیزیک، ریاضی و شیمی حتماً به کلاس تقویتی، فوقبرنامه و آزمونهای آزمایشی نیاز دارند و در صورت ضعیفبودن وضعیت اقتصادی خانواده، استفاده از این امکانات برای دانشآموز فراهم نخواهد بود. وضعیت اقتصادی ضعیف خانواده بر پیشرفت تحصیلی فرزند تأثیر منفی میگذارد.
اهمیت مدرسه در افت تحصیلی دانشآموزان
بدون شک، روش آموزشی معلم، برخوردهای نامناسب با دانشآموزان و محیط مدرسه در افت تحصیلی نقش زیادی دارند؛ بنابراین، اهمیت مدرسه را در پیدایش افت تحصیلی میتوان به روابط با همسالان، معلمان و مربیان ارتباط داد.
1. روابط با همسالان: روابط با همسالان در مدرسه، بهخصوص در دوره نوجوانی، در لذتبخش کردن محیط مدرسه و کلاس نقش مهمی دارد. همچنین، همسالان و دوستان نامناسب میتوانند انگیزه دانشآموز را برای درسخواندن از بین ببرند و او را در مدرسه دچار مشکل کنند.
2. معلمان و مربیان: اگر معلمان شیوۀ سختگیرانه و خشکی داشته باشند، مهارت برخورد با دانشآموزان را نداشته باشند، بداخلاق باشند یا رفتاری نامناسب و تحقیرآمیز نسبت به دانشآموز داشته باشند، طبیعی است که دانشآموز از درس و مدرسه بیزار شود و این مورد بدون شک باعث افت تحصیلی دانشآموزان خواهد شد. پیشرفت تحصیلی دانشآموزان تا حد زیادی به شرایط محیطی و روابط آنها با معلم و همسالان بستگی دارد. فضایی که در مدرسه برای آموزش فراهم میشود، باید بهگونهای باشد که به موفقیت آنها کمک کند.
افت تحصیلی در آموزش مجازی
نتایج پژوهشهای جهانی نشان میدهد که جوانان ۱۵ تا ۲۵ساله بیشترین کاربران اینترنت هستند. جعفری و عندلیبیان (۱۳۹۷) نشان دادند که بعد از همهگیری کرونا و استفاده از آموزش مجازی، ۸۸ درصد دانشآموزان اظهار داشتهاند که به اینترنت دسترسی دارند و مهمترین ابزار دسترسی آنها گوشی همراه است و میانگین استفادهشان از اینترنت ۴ ساعت و ۲۳ دقیقه است. حدود ۴۱ درصد بازیهای رایانهای انجام میدهند و حدود ۵۹ درصد نیز در شبکههای اجتماعی سرگرم هستند (جعفری و عندلیبیان، ۱۳۹۷، ص. ۲۱۳).
در آموزش مجازی، تعامل بین دانشآموز و معلم، و همچنین تعامل بین دانشآموزان به حداقل میرسد. در نتیجه، انگیزه دانشآموزان برای حضور در کلاس درس مجازی کاهش مییابد. پرسهزدن بیش از حد و بیرویۀ دانشآموزان در شبکههای اجتماعی موجب بروز نگرانیهای جدی در عرصه آموزش شده است. استفاده از امکانات اجتماعی فضای مجازی، اگرچه در دوران شیوع ویروس کرونا به کمک نوجوانان آمده است تا فضایی برای تعاملات اجتماعی خود داشته باشند، اما درعینحال به دلیل نوپا بودن این عرصه، نبود فرهنگسازی مناسب و کسب آموزش، مشکلاتی نیز به بار آورده است. افسردگی ناشی از آسیبهای اجتماعی در فضای مجازی، نبود تعامل رودررو و نبود فعالیت بدنی مؤثر نیز از دیگر افتهای فضای مجازی هستند که ممکن است در افت تحصیلی نقش داشته باشند (شاوردی، چیتساز و حیدری، ۱۳۹۸، ص. ۸۱۲).
بدون شک افت تحصیلی و جاماندن دانشآموز از روند پیشرفت تحصیلی خسارتهایی ایجاد میکند که شامل هزینههای دولت در مدارس، هزینههای تحمیلشده بر خانواده و خسارتهای واردشده به خود دانشآموز است. به نظر میرسد بُعد روانی اجتماعی خسارتی که به دانشآموز و خانواده او وارد میشود، بهمراتب جدیتر است و متأسفانه جبران زخمهای شکست تحصیلی بهکندی صورت میگیرد.
منابع
1. بخشیپور، ابوالفضل و نورالهی، شبنم (۱۴۰۱). تحلیل ادراک دانشآموزان دوره متوسطه از عوامل مؤثر بر افت تحصیلی در شرایط همهگیری کرونا.
۲. جعفری، علی و عندلیبیان، امیرهوشنگ (۱۳۹۷). نقشبازیهای رایانهای در افت تحصیلی دانشآموزان متوسطه شهر تهران. فناوری آموزشی، ۱۲(3).
3. شاوردی، تهمینه؛ چیتساز قمی، محمدجواد و حیدری، حسین (۱۳۹۸). تأثیر شبکههای اجتماعی مجازی بر عملکرد تحصیلی دانشآموزان دختر مقطع متوسطه دوم شهر تهران. فناوری آموزش، ۱۴.
4. شفیعی، صابر و دوستی، انور (۱۳۹۹). بررسی دلایل افت تحصیلی دانشآموزان. پژوهش و مطالعات اسلامی، ۱۳.