انضباط نرم؛ چالش‌ها و راهکارهای معلمان
مقدمه
هر مدرسه داستانی منحصربه‌فرد دارد که با ورود معلمان به کلاس‌ها شکل می‌گیرد. در این مسیر تربیتی، معلمان علاوه بر آموزش، مسئولیت مدیریت کلاس، رفتارهای دانش‌آموزان و برقراری انضباط را نیز بر عهده دارند. انضباطی که گاهی به یاد خاطرات تنبیه می‌افتیم. معلم موفق به دنبال جایگزینی سازنده برای تنبیه است. این انتخاب، فراتر از رویه‌های سنتی و باتکیه‌بر احترام به عزت‌نفس دانش‌آموزان، به ساختاری مثبت و پویا برای یادگیری منجر می‌شود. در این یادداشت به اهمیت جایگزین‌های مؤثر تنبیه در محیط آموزشی پرداخته و راهکارهایی برای ایجاد انضباط مثبت بررسی خواهیم کرد.
هنر انضباط
در هنر انضباط، به دنبال یافتن جایگزین‌های سازنده برای تنبیه هستیم. رویارویی با تنبیه، دانش‌آموز را به خشم و مقاومت وادار می‌کند و مانع از آموزش او می‌شود. این روند ریشه‌های جنگ و اختلاف را در دانش‌آموز به وجود می‌آورد و احساس نفرت نسبت به محیط آموزشی را تشدید می‌کند. در نتیجه، دانش‌آموز به دام انتقام‌گیری افتاده و قدرت تمرکز ذهنی برای درس‌خواندن را از دست می‌دهد. هدف در هنر انضباط این است که هر چیزی که نفرت‌آور است کنار گذاشته شود و هر چیزی که افتخار و عزت‌نفس را تقویت می‌کند، به‌عنوان مرجع اصلی مدنظر قرار گیرد. معلمی در این زمینه گفت:
«در تعامل با دانش‌آموزان، بسیار محتاط عمل می‌کنم. آگاه هستم که اظهارات من بر احساسات آن‌ها تأثیرگذار است. به همین دلیل مراقب هستم که از عزت‌نفس دانش‌آموزان کاسته نشود و اظهارنظرهایم سبب افت ارزش آن‌ها نشود».
انضباط، همانند جراحی، به‌دقت و توجه نیاز دارد. معلم باید بداند که همان‌طور که در جراحی، برش‌ها باید دقیق و حساب شده باشند، اظهارنظرها نیز نباید بی‌هدف و بدون نتیجه باشند. معلم شایسته تنها انضباط حرفهای ندارد، بلکه از انضباط شخصی، عادت‌های خوب و رفتار شایسته نیز برخوردار است. او هرگز نفوذ اخلاقی خود را رها نمی‌کند و با استفاده از تدبیر مناسب و بدون تعارض شخصی، می‌تواند در مواجهه با رفتارهای ناپسند دانش‌آموزان مؤثر باشد.
مقابله با رفتارهای منفی بدون تنبیه
دانش‌آموزان گاهی خشم خود را به شیوه‌ای نادرست ابراز می‌کنند و منتظرند معلم واکنشی از خود نشان دهد که بر نظرات منفی آن‌ها مهر تأیید بزند! بهترین راهکار این است که معلم خود را در مقابل دانش‌آموزان قرار ندهد تا آن‌ها احساس نکنند که می‌توانند رفتار معلم را کنترل کنند و وی را به انجام کارهای ناروا ترغیب کنند. معلم کلماتش را انتخاب می‌کند و بر زبان می‌آورد، نه اینکه دانش‌آموز محرک گفتار او باشد. او در رفتار و کردار خود نیز دست به انتخاب می‌زند و نه اینکه دانش‌آموز او را به انجام کاری وادارد. اختیار و اقتدار معلم از به‌کارگیری شایسته نفوذ و اعتبار شخصی و قوه متقاعدسازی او حاصل می‌شود. همچنین باید در نظر داشت که تنبیه مانع بدرفتاری نمی‌شود. بدرفتاری و تنبیه با هم در تقابل نیستند که یکی دیگری را خنثی کند، برعکس، آن‌ها یکدیگر را به وجود می‌آورند و تقویت می‌کنند.
مدیریت اختصار
لازمه انضباط مؤثر آن است که معلم در مواقع بحران کم‌حرف و مختصرگو باشد. توانایی و قدرت را نمی‌توان با شرح و تفسیرهای طولانی یا بحث و جدل به ذهن دیگری انتقال داد. برای سلطه و اقتدار، کوتاهی و اختصار در سخن لازم است. برای راسخ بودن، باید کم گفت و گزیده گفت.
دو دانش‌آموز با هم سر یک مداد بگومگو می‌کردند:
مینا: «مدادم را پس بده.»
مریم: «مداد من است.»
مینا: «تو آن را از من دزدیدی، دروغ‌گو. خودت هم می‌دانی که مداد مال من است.»
مریم: «بی‌خود حرف نزن، بابا. خودت را هم بکشی نمی‌توانی مدادم را بگیری.»
خانم معلم (با ناخشنودی): «من حرفهای هر دوی‌تان را شنیدم و اصلاً خوشم نیامد. حل این اختلاف به عهدۀ من است. در ضمن، این مداد مال تو و این یکی هم مال توست. لطفاً زنگ که خورد، فکر کنید ببینید این مداد مال کدام‌تان است. حالا برگردیم سر درس.»
این پایان ماجرا بود. برای خانم معلم سی ثانیه بیشتر طول نکشید که این مشکل را برطرف کند. او به‌عمد و آگاهانه از مطرح‌کردن سؤالات بی‌ثمر پرهیز کرد و در بحث و مجادله درگیر نشد تا ببیند صاحب اصلی این دارایی شخصی کیست. او مانع از آن شد که یک مداد برنامه‌های درسی‌اش را به هم بزند. خانم معلم مهارت و اقتدار نشان داد و بدین‌طریق از موارد پیش‌پاافتاده که باعث اتلاف وقت می‌شوند، پرهیز کرد.
گینات (1401) به نقل از جاکوب کونین، به دو ویژگی معلمان کارآمد در برقراری انضباط اشاره می‌کند: یکی جمع بودن حواس معلم یا به تعبیر آن ضرب‌المثل که می‌گوید «فلانی پشت‌گوشش را هم می‌بیند»، و دیگری توجه هم‌زمان به دو موضوع. وقتی علی درس را با صدای بلند می‌خواند، دو دانش‌آموز مشغول صحبت با یکدیگر بودند. آقا معلم گفت: «علی، به خواندنت ادامه بده. دارم گوش می‌دهم.» و تقریباً در همان لحظه، به آن دو پسر گفت: «صدای صحبتتان را می‌شنوم. حالا با کلاس همراه شوید.» این معلم به دو موضوع توجه نشان داد، بدون اینکه هیاهویی به پا کند یا وقت را هدر دهد یا موجب اوقات‌تلخی شود. برخلاف او، معلم ناکارآمد تمام حواسش و وقت قابل‌توجهی را صرف یک بدرفتاری جزئی می‌کند و فعالیت اصلی را نادیده می‌گیرد.
سخن پایانی
جانب‌داری از ارزش‌های مثبت نهفته در دانش‌آموز و تقلیل نارسایی‌هایش، بر تجربیات او می‌افزاید و افق‌های زندگانی‌اش را گسترده می‌کند. در هر برخورد کلاسی، معلم از خود می‌پرسد: «الان چگونه می‌توانم مفید باشم؟» در این روش، از کشف معایب، تثبیت گناه و جرم و به‌کارگیری تنبیه پرهیز می‌شود. معلمان کارآمد به‌مرور در پیشگیری از ستیزهای پرغیظ و غضب تخصص می‌یابند و در پرهیز از بحران‌ها ماهر می‌شوند و در کاستن از تعارض تسلط پیدا می‌کنند. مسائل انضباطی فرصت‌هایی می‌شوند برای تفهیم ارزش‌ها، فراهم‌آوردن بینش و فراست و تقویت عزت‌نفس. در پایان، فیلم صحبت نویسنده در ارتباط با موضوع انضباط را از رمزینۀ روبه‌رو مشاهده کنید.
